Kişisel bakım
İnmeli bir hasta vücudunun bir tarafının farkında olmayabilir, ihmal edebilir, bu duruma “ihmal fenomeni” adı verilir. Böyle bir durumda veya hasta bir görme alanı bozukluğu nedeniyle tek bir yöne doğru bakıyorsa konuşurken hastanın ihmal ettiği tarafa oturup konuşarak, hastaya bir şey verirken o taraftan uzatarak, hastanın dikkatinin bu yöne çekilmesi yararlı olabilir.
Ayrıca sık sık hastanın ihmal ettiği kol ve bacağına dokunulmalı, hareket ettirilmelidir.
Hasta vücudunun sağ ve sol tarafındaki vücut parçalarını tanımada da zorlanabilir. Böyle bir sorun varsa sık sık tekrarlanarak yeni baştan öğretilmeye çalışılmalıdır.
Hastanın kendisini daha iyi hissetmesinde, moralinin yüksek olmasında temizlik ve bakım önemli bir rol oynar.
Yatak yaralarının bakımı
• Hasta 1-2 saatten fazla aynı pozisyonda oturmamalı veya yatmamalıdır. Sırtında, kalçasında kırmızı, ağrılı bölgeler oluştuysa bu bölgeler üzerine oturmamalı ve yatmamalıdır.
• Kemik çıkıntılarının bulunduğu alanlarda basıncı azaltmak için yastık veya köpüklü pedler konulabilir. Eğer hasta rahat edebiliyorsa yüz üstü de yatabilir.
• Küçük miktarlarda bile olsa idrar sızması yatak yaralarına neden olabilir. Bunu önlemek için tek kullanımlık pedler kullanılabilir.
• Az miktarda mısır nişastası derinin zedelenmesini önlemede yararlı olabilir fakat fazla kullanılması derinin nemini engelleyeceğinden deriyi kurutabilir. Talk pudrası önerilmez.
Eğer açık yara oluştuysa özel tedavi uygulanması için doktora başvurmalıdır.
Yaralarının açılmasını engellemek için, yatalak hastanın 2 saatte bir yatış yönünü değiştirmek gerekir.
Banyo
Banyo yapacaksa, havlu ve bornozu duşun yakınında rahat ulaşabileceği bir yere koymalı. Suyun sıcaklığını mutlaka kontrol etmeli, su çok sıcak ya da çok soğuk olmamalıdır. Sıcaklık kontrolünü sağlam tarafındaki dirseğiyle yapmalı ya da bunu bir yakınından istemelidir.
Islak ve kaygan bir küvet tehlikeli olabilir bu nedenle dikkatli olmalıdır. Küvetin kenarlarına kaygan olmayan şeritler koymak veya tutunma çubukları eklemek iyi olur. Duş musluğunun elde tutulabilen tipte olması kolaylık sağlar.
İnmeli kişiler banyo yaparlarken pek çok güvenlik tedbiri almak gerekir. Banyo birçok açıdan kazalara uygun bir ortamdır.
Uzun el fırçaları ve eldivenler de banyo yaparken yararlıdır. Islak havlu, bornoz ve sabunu küvetin kenarlarına bırakmamalıdır, kayıp düşebilir.
Tam olarak iyileşmedikçe banyoda yalnız kalmamalıdır. Yalnız banyo yapabilse bile ihtiyacı olduğunda birisi yanına hemen ulaşabilecek kadar yakınında olmalıdır
Duşlar banyo küvetlerinden daha da güvenlidir, düşme olasılığı daha azdır. Eğer duşta ayakta durmak hastayı yoruyorsa sandalyede oturabilir. Bu sandalyenin bacakları vakumlu tutacaklar ile sabitleştirilirse kaymayı engeller.
Eğer duşu yoksa küvet kullanmak zorunda ise çok dikkat etmelidir. Küvetin içinde ve dışında sabitleştirilmiş 2 sandalye kullanılabilir, bu düzenek sağlanamazsa, küvete girip çıkarken bir yakını yardım etmelidir. Küvetten çıkarken ilk adımını güçlü olan tarafıyla atmalı, küvetin kenarları ve kolu mutlaka kuru olmalıdır.
Giyinme
Hastanın ilk öğrenmesi gereken, giysilerini nasıl çıkaracağıdır. Bluzunu veya pantolonunu çıkarırken önce güçlü kol veya bacağını çıkarmalı sonra felçli kol veya bacağını çıkarmalıdır. Eğer kendisi yapamıyorsa bir yakınından yardım istemelidir. Giyinirken önce felçli kol veya bacağından başlamalı sonra sağlam tarafını giymelidir. Otururken giyinmek ve soyunmak, yatarken olandan daha kolaydır. Fermuarının ucunda tutacak bir halka ya da ip bulunması, elbisenin belinin elastik olması, düğme yerine çıtçıt kullanılması, ayakkabıların bağcıklı değil bantlı olması kolaylık sağlar. Çorap ve ayakkabı giyerken ayağını bir tabure üzerine koyarak giymesi daha kolaydır.
İnmeli kişinin yaşayacağı ortam hastanın ihtiyaçlarına uygun olacak şekilde düzenlenmeli ve hasta için günlük yaşam her açıdan kolaylaştırılmalıdır.
Yemek yeme
Yiyecekleri çiğneme ve yutma sorunları ortaya çıkabilir. Yutma güçlüğü “disfaji” olarak isimlendirilir.
Hasta ağzına bir kerede az miktarda lokma almalı ve ağzının daha güçlü olan tarafına koymalı, bu çiğnemesini kolaylaştıracaktır. Her lokmadan sonra ağzını ve boğazını temizlemelidir. Bazı yiyecekler daha kolay yutulabilir, örneğin yumuşak yiyecekler sıvılardan daha kolay yutulur. Yiyeceklerin blendırda parçalanması da yardımcı olur.
Afazili (konuşma bozukluğu olan) hastayla ilişki kurmak için mimiklerden ve jestlerden yararlanınız. Afazili hasta rehabilitasyonu için de konuşma terapistlerinden faydalanınız.
İdrar sorunları
Birçok hastada inmeden hemen sonra “enkontinans” olarak isimlendirilen idrarını tutamama sorunları ortaya çıkar. Bu sorun sıklıkla uzun sürmez, hasta aktif hale geldikçe bu da düzelir.
İdrar sorunlarını azaltmak için tuvalete düzenli olarak (örneğin her 2 saatte bir) sabah kalkınca, her yemekten sonra ve gece yatmadan önce gitmek yararlıdır. Akşamları sıvı alımının kısıtlanması gece idrar kaçırmaları önleyecektir. Gece tuvalete gitmek zor olursa, yatağın yanında lazımlık bulundurulabilir. Tüm bunlara rağmen yatağı ıslatma olasılığına karşı ped de kullanılabilir.
İnmeli hastalarda algılamada bir takım problemler oluşabilir. Bunun giderilmesinde yakınlara büyük rol düşmektedir.
Kabızlık
Kabızlık yaşlı felçli hastalarda oldukça sık rastlanan bir durumdur. Hareketsizlik, lazımlık kullanmak zorunda kalmak, diyetteki değişiklikler tümü kabızlığa neden olabilir. Bu sorun oluşmadan önlemek için düzenli olarak (örneğin kahvaltı sonrası) tuvalete gitmek gerekir. Tahıl, sebze, meyve gibi yiyecekler yüksek oranda selülozludur, bu tip besinlerin yenilmesi, günde 2-3 litre sıvı almak (sıvı kısıtlaması yapılmıyorsa) ve egzersiz kabızlığı önleyebilir. Sıcak su, sıcak kahve içme, kuru erik de yararlıdır. Hala kabızlık devam ediyorsa doktora başvurulmalıdır.
Algılamada bozukluk olduğu durumlarda hasta için kolaylaştırıcı bir ortam meydana getirmek, gerekirse ona algılayamadığı konuları tekrar tekrar anlatmak ve her açıdan yardımcı olmak gerekir.
Algılama
Algılama duygulara yönelik objelerin tanınması ve anlaşılmasıdır. İnme ile görme, işitme dokunma hareket etme ve düşünme yeteneğinin tümü etkilenebileceğinden algılamada da bozukluklar olması olasıdır. Bu tip sorunlara yönelik olarak evin düzenli ve hasta açısından en güvenli şekilde olması, gerektiğinde yakınlarının hastaya yardımcı olmaları, hareketlerinde acele etmemesi öğütlenir.
Afazili (konuşma bozukluğu olan) hastayla ilişki kurmak için mimiklerden ve jestlerden yararlanınız. Afazili hasta rehabilitasyonu için de konuşma terapistlerinden faydalanınız.
İdrar sorunları
Birçok hastada inmeden hemen sonra “enkontinans” olarak isimlendirilen idrarını tutamama sorunları ortaya çıkar. Bu sorun sıklıkla uzun sürmez, hasta aktif hale geldikçe bu da düzelir.
İdrar sorunlarını azaltmak için tuvalete düzenli olarak (örneğin her 2 saatte bir) sabah kalkınca, her yemekten sonra ve gece yatmadan önce gitmek yararlıdır. Akşamları sıvı alımının kısıtlanması gece idrar kaçırmaları önleyecektir. Gece tuvalete gitmek zor olursa, yatağın yanında lazımlık bulundurulabilir. Tüm bunlara rağmen yatağı ıslatma olasılığına karşı ped de kullanılabilir.
İnmeli hastalarda algılamada bir takım problemler oluşabilir. Bunun giderilmesinde yakınlara büyük rol düşmektedir.
Kabızlık
Kabızlık yaşlı felçli hastalarda oldukça sık rastlanan bir durumdur. Hareketsizlik, lazımlık kullanmak zorunda kalmak, diyetteki değişiklikler tümü kabızlığa neden olabilir. Bu sorun oluşmadan önlemek için düzenli olarak (örneğin kahvaltı sonrası) tuvalete gitmek gerekir. Tahıl, sebze, meyve gibi yiyecekler yüksek oranda selülozludur, bu tip besinlerin yenilmesi, günde 2-3 litre sıvı almak (sıvı kısıtlaması yapılmıyorsa) ve egzersiz kabızlığı önleyebilir. Sıcak su, sıcak kahve içme, kuru erik de yararlıdır. Hala kabızlık devam ediyorsa doktora başvurulmalıdır.
Algılamada bozukluk olduğu durumlarda hasta için kolaylaştırıcı bir ortam meydana getirmek, gerekirse ona algılayamadığı konuları tekrar tekrar anlatmak ve her açıdan yardımcı olmak gerekir.
Algılama
Algılama duygulara yönelik objelerin tanınması ve anlaşılmasıdır. İnme ile görme, işitme dokunma hareket etme ve düşünme yeteneğinin tümü etkilenebileceğinden algılamada da bozukluklar olması olasıdır. Bu tip sorunlara yönelik olarak evin düzenli ve hasta açısından en güvenli şekilde olması, gerektiğinde yakınlarının hastaya yardımcı olmaları, hareketlerinde acele etmemesi öğütlenir.
İnmenin rahatsızlık verici sonuçlarından biri de iletişim bozukluğuna sebep olmasıdır. Bu bazen konuşma, bazen anlama, bazen de okuma yazma güçlüğü şeklinde kendisini gösterir.
İşitme
İnme genellikle işitme kaybına neden olmaz. Eğer hasta telefonu duymakta zorlanıyorsa, daha iyi duyan kulağıyla dinlemeyi tercih etmeli, çevresindekilerden daha yavaş konuşmalarını istemelidir. Eğer hasta inme öncesi işitme cihazı kullanıyorsa yine kullanmaya devam etmelidir.
Görme
İnme ile genellikle birçok görme sorunları ortaya çıkar. Bunlar kişinin günlük yaşantısını etkileyebilir. Eğer bir görme alanı kaybı varsa hasta doğru baktığında felçli tarafındaki ilaçları göremeyebilir. Sonuç olarak yemek yerken tabağın bir tarafındaki yiyecekleri görmeme, yürürken duvara çarpma ve okumada güçlük gibi sorunlar ortaya çıkar. Böyle bir sorunu varsa kendisini, başını o tarafa çevirmeye alıştırmalıdır, ayrıca yakınları da hastayı bu konuda uyarabilir.
Bazen inme sonrasında, cisimler olduğundan daha yakında ya da daha uzaktaymış gibi görülebilir. Bu da, yemek yerken, giyinirken, yürürken zorluk oluşturabilir.
Yemekte bilinçli şekilde hangi yiyeceklerin ve eşyaların yakında veya uzakta olduğunu düşünmelidir.
Merdiven inip çıkarken ağırlığını vermeden önce, ayağıyla basamağın yüksekliğini hissetmeli, felçli tarafını bir yakını desteklemelidir.
Eğer karışık bir resim içinde objeleri seçemiyorsa ve beyaz gömleğin üzerindeki beyaz bir düğmeyi ayırt edemiyorsa kıyafetlerindeki düğmeleri kontrast renklerde, tabakları da masanın renginden farklı renklerde tercih etmelidir.
İnme, kişinin düşünme yeteneğini de etkileyebileceği için bu tip durumlarda hastaya birçok şey tekrar öğretilmelidir.
Konuşma
İnme sonrası bazı hastalar düşündüklerini söylemede güçlük çekerler. Bu “afazi” olarak isimlendirilir. Afazi konuşmayı, söylenenleri anlamayı, okumayı, yazmayı etkiler. Bu, genellikle inme vücudun sağ tarafını etkilediğinde görülür. Kısa süreli olabildiği gibi, uzun süre devam da edebilir. Her hastada farklı şekilde görülebilir. Bazıları konuşmada zorlanırken, bazıları söylenenleri anlamaz. İletişim kurmada zorluk yarattığı için hasta büyük sıkıntı hisseder, bazen depresyona neden olabilir.
Eğer yakınınızda afazi varsa
• Yüksek sesle değil normal ses tonuyla konuşun.
• Kolay kelimeler kullanın, hareketler ve mimiklerden, resimler ve eşyalardan yararlanın.
• Yakınınızın sıkıntısı ve depresyonu olup olmadığını anlamaya çalışın.
• Konuşma terapisi ile rehabilitasyon yararlı olabilir.
Bazen konuşma sırasında kullanılan kaslar (dil, damak, dudak) güçsüz olabilir, bu nedenle konuşma yavaş ve anlaşılmaz olabilir. Bu durum afazi ile karıştırılmamalıdır. Bu kişilerde anlama, kelimeleri bulma, okuma ve yazma normaldir ve bu rahatsızlık dizartri olarak isimlendirilir.
İnme sonrası yaşamda en çok karşılaşılan sorun tek başına bağımsız hareket güçlüğüdür. Bu konuda fizyoterapistlerden alınacak eğitimin yararı olacaktır. Bununla birlikte yakınların desteği de çok önemlidir.
Düşünme yeteneği
İnme net ve düzgün düşünme yeteneğini de etkileyebilir. Bazı basit aktiviteleri bile planlamak ya da uygulamak zor olabilir. Hasta bir işe nasıl başlanacağını bilemeyebilir veya aşamalarını karıştırabilir (örneğin, giyinme gibi). Böyle bir durumda kişiye, bu hareketler aşama aşama birçok kez tekrar ettirilerek yeniden öğretilmelidir.
İnmeli hastanın günlük aktivitelerini yalnız başına yapabilmesi ve hayatını tek başına idame ettirebilmesi önemli bir hedeftir. Bunun içinse ilk olarak transfer tekniklerini bilmesi gerekecektir.
Duyum
İnme ile etkilenen tarafta ısı, dokunma, ağrı duyuları kaybolabilir. Dokunma veya ısı uyuşukluk, karıncalanma veya ağrı olarak algılanabilir. Duyu kaybı kişinin güvenliği açısından sorun oluşturabilir. Sıcak su, kesici aletler ve elektrikli aletlere bağlı ciddi yaralanmalar oluşabilir. Hasta, güvenliği için ılık su kullanmalı, sıcak suyu felçli olmayan tarafıyla kontrol etmeli ya da bunu bir yakınına yaptırmalıdır.
Hasta bakıcının yardımı ile yataktan ve tekerlekli sandalyeden transfer şekildeki sırayla yapılmalıdır.
Yer değiştirmeler
Bir yerden bir yere geçiş hareketine transfer denir. Sandalyeden yatağa geçiş, tekerlekli sandalyeden tuvalete, küvete veya arabaya geçiş birer transfer örneğidir. Fizyoterapist size nasıl transfer yapılacağını öğretmelidir.
Güvenli transfer için 4 kural gereklidir:
1.Transfer yapılacak iki yüzeyin yüksekliği aynı olmalıdır.
2.İki yüzey mümkün olduğunca birbirine yakın olmalıdır.
3. Önce felçli tarafla geçişe başlanmalıdır.
4. Transfer öncesi ayakkabılar giyilmeli ve felçli kol çok gevşekse bir askı ile sabitleştirilmelidir.
Yardımsız oturarak transfer
Oturarak transfer her iki bacak felçli olduğunda kullanılır. Tekerlekli sandalye kullanıyorsa;
• Hasta yatağın veya sandalyenin kenarına doğru gelmeli ve otururken ayağıyla yere dokunmalı.
• Tekerlekli sandalyenin kol kenarlarını kaldırmalı.
• Kol kenarları kaldırılamıyorsa 2 yüzey birbirine düzgün 45 derece açı ile durmalı, eğer kaldırılabiliyorsa yan yana durmalıdır.
• Tekerlekli sandalyenin frenlerini güvenli şekilde kilitlemelidir.
• Ayaklıkları kaldırmalıdır.
• Kayma tahtası kullanıyorsa her 2 yüzeye düzgün bir şekilde koymalıdır.
• Öne doğru eğilmeli, kısa hareketlerle kalçasını kaydırıp diğer yüzeye geçmelidir.
• Bacakların pozisyonunu değiştirmelidir.
• Kol kenarlarını düzeltmelidir.
Yardımsız ayakta transfer
Tek tarafta güçsüzlüğü veya inmesi olan hastalar genellikle tek veya her iki bacağın da ağırlıklarını destekleyecek kadar güce sahiptir, bu nedenle ayakta transfer yapılabilir. Ayakta transfer için kolda güç ve dengenin bulunması gerekir. (Yine de sıkı bir deri kemer kullanılmalıdır. Eğer birinin yardımı gerekirse oradan tutabilir.)
• Hasta yatağın veya sandalyenin ucuna doğru hareket etmeli ve ayakları yere değer şekilde oturmalı.
• Güçlü olan ayağını güçsüz olanın önünde tutmalı.
• Tekerlekli sandalyenin frenlerinin kilitli olduğundan emin olmalı.
• Yatak üzerinde veya sandalyede öne doğru kaymalı ve ayağa kalkmalı.
• Sonra tekerlekli sandalyenin kollarını tutarak oturmalıdır.
İnmeli kişilerin bu kitapta anlatılan transfer tekniklerini çok iyi öğrenip, uygulamaları hayatlarını kolaylaştıracaktır. İlk başta yardım almadan transfer yapmak çok zor gibi gözükse de biraz cesaret ve dikkatle bunun mümkün olduğu görülecektir.
Kendi kendine transfer yapmayı öğrenmek inmeli kişinin hayatını büyük ölçüde kolaylaştıracaktır.
Tuvalete transfer
Tuvalete geçiş, alanın dar olması nedeniyle zor olabilir. Hasta oturarak transfer için tekerlekli sandalyeyi mümkün olduğunca tuvaletin yanına getirmelidir. Güçlü tarafıyla 45 derece açıdan tutunma çubuklarının bulunması hastanın oturma ve kalkmasına yardımcı olacaktır. Tuvaletin normalden biraz daha yüksek olması daha iyidir. Tutunma çubuklarını geçiş süresince bırakmamalıdır. Tuvalet kağıdı sağlam kolunun ulaşabileceği bir yerde olmalıdır.
Arabada transfer
Ön koltuğa oturuyorsa transfer daha kolaydır. Tekerlekli sandalyeyi mümkün olduğunca arabaya yaklaştırmalı, kapı camını açmalı, burayı destek olarak kullanmalıdır. Ayakta transfer yapıyorsa kapı ile kendisini desteklemeli ve oturmalı, sonra bacaklarını içeri almalıdır. Eğer dışarı çıkıyorsa önce oturduğu yerde dönmeli, sonra bacaklarını dışarı çıkarmalıdır. Bu sırada kapıya tutunarak destek alabilir.
Hastanın güvenliği ve rahatı için evde bazı düzenlemeler yapmak gerekir. Merdivenlere trabzan yaptırılması bunlardan biridir.
